Kaki-dashi

Hasan Junus
http://www.riaupos.co/

Rampai sekali ini bukanlah pengulangan dari Rampai yang terbit di Riau Pos Ahad 15 Januari 2006 (rubrik Budaya) tapi merupakan pengembangan lebih luas atas isi Rampai itu. Contoh-contoh kaki-dashi dari karya-karya yang disitir diambil secara rambang berdasarkan karya-karya yang ada di rak buku saya.

Native speaker yang mengajar bahasa Jepang pada Institute for Foreign Languages Jurusan Bahasa-bahasa Timur di Bandung pada awal dekade 1960-an ialah Dr Ato Masuda, orang Jepang dari Universitas Waseda yang disertasinya berjudul “Perbandingan Konstitusi Republik Indonesia dengan Konstitusi Kerajaan Jepang” dipertahankan di Universitas Padjadjaran Bandung berlangsung semasa masih hidup Mr Mohamad Yamin dan Iwa Kusuma Soemantri dan sedang berkibarnya bintang baru Mochtar Kusumaatmadja. Kenangan tak terlupakan yang ditinggalkan oleh Sensei Ato Masuda ialah karena ia mengajarkan mengenal karya sastra yang bagus dari kaki-dashi yaitu kalimat(-kalimat) pembuka suatu karya sastra yang cemerlang. Pendapat itu sejalan dengan saran yang mengatakan kalimat pembuka suatu karya sastra ialah inspirasi murni.

Kaki-dashi yang pertama diperkenalkan oleh Ato Masuda berasal dari dongeng Jepang tersohor Taketori Monogatari yang berkisah tentang seorang bayi perempuan yang kemudian dikenal sebagai Puteri Kaguya Hime yang berasal dari dalam bambu. Muasal kata kaki-dashi terdiri dari kata-kerja “kaku” artinya menulis yang berubah menjadi “kaki” sebagai kata-benda yang berartri tulisan, dan kata-kerja “dasi” artinya memulai.

Dalam kesusastraan Jepang modern, kaki-dashi yang paling luas dibaca dan sangat termasyhur ialah pembukaan karya Kawabata Yasunari, peraih Hadiah Nobel bidang kesusastraan tahun 1968 dengan novelnya Yuki-guni (Negeri Salju) yang kalimat(-kalimat) pembukaannya dibentangkan sebagai berikut: Kuni-zakai no nagai tonneru o nukeruto yuki-guni de atta. Yoru no soko ga shiroku natta. Shingo-jo ni kisha ga tomatta. Terjemahannya: Kereta api bergerak keluar dari terowongan menuju negeri salju. Bumi bersan­dar pada gelapnya langit. Kereta api berhenti di stasiun.

Karya Gustave Flaubert yang luas dibaca dan besar pengaruhnya Madame Bovary dimulai dengan serangkaian gambaran sebagai berikut: “Nous étions à l’Étude, quand le Proviseur entra, suivi d’unnouveau habillé en bourgeois et d’un garçon de classe qui portrait un grand pupitre. Ceux qui dormaient se réveillèrent, et chacun se leva comme surpris dans son travail.”

Dalam sejarah kesusastraan dunia tercatat kaki-dashi yang terbanyak dibaca orang ialah kalimat(-kalimat) pembukaan karya Franz Kafka Die Verwandlung. Sosok asli yang ditulis Kafka ialah sebagai berikut: Als Gregor Samsa eines Morgens aus unruhigen Traumen erwachte, fand er sich in seinem Bett zu einem ungeheuer­en Ungeziefer verwandelt. Terjemahannya: Ketika Gregor Samsa pada suatu pagi bangkit dari tidur yang resah, dilihatnya dirinya sudah menjelma menjadi seekor serangga besar. Terjemahan bahasa Perancis kaki-dashi karya Franz Kafka ini ialah: Un matin, au sortir d”e reves agites, Gregoire Samsa s’eveilla dans son lit transforme en un monstreux insecte. Terjemahan Willa dan Edwin Muir atas kaki-dashi itu ialah: As Gregor Samsa awoke one morning from uneasy dreams, he found himself transformed in his bed into a gigantic insect. Penjelmaan manusia menjadi hewan menurut kajian akademik folklore terutama folktale oleh indeks Stith Thompson berada di dua batas yaitu D-100 sampai D-199.

Bayangkan Anda sebagai tokoh Kafka yang bernama Gregor Samsa! Atau bayangkan Anda menjadi seperti tokoh sebuah cerita Nikolai Gogol yang pada suatu pagi kehilangan hidung. Atau juga dalam cerita Gogol yang tiba-tiba menjumpai anjingnya berkata-kata. Atau seperti seorang tokoh Philip Roth dalam novel Breast seorang profesor sastra yang pada suatu pagi berubah menjadi payudara.

Karya Thomas Mann Der Tod in Venedig (Maut di Venesia) yang kaki-dashi-nya ialah: Gustav Aschenbach oder von Aschenbach, wie seit seinem fuenfzigsten Geburtstag amtlich sein Name lautete, hatte an einem Fruehlingsnachmittagdes Jahres 19.., das unserem Kontinent monatelang eine so gefahrdrohende Miene zeigte, von seiner Wohnung in der Prinzregentenstrasse zu Muenchen aus allein einen weiteren Spaziergang unternommen.

Karya Gabriel Garcia Marquez yang hingar mengisi hari sejak karya kontroversialnya berjudul Cien anos de Soledad, edisi pertama novel itu diterbitkan di Buenos Aires pada Juni 1967. Kaki-dashi dalam sosok asli bahasa Spanyol ialah: Muchos anos despues, frente al peloton de fusilamiento, el coro­nel Aureliano Buendia habia de recordar aquella tarde remota en que su padre lo llevo a conocer el hielo.

Terjemahan ke bahasa Inggris karya itu dilakukan oleh Gregory Rabassa sehingga kaki-dashi One Hundred Years of Solitude menjadi: Many years later, as he faced the firing squad, Colonel Aureliano Buendia was to remember that distant afternoon when his father took him to discover ice.

Dalam terjemahan ke bahasa Indonesia oleh Helmi Mahadi dkk kaki-dashi atau ragkaian kata-kata kalimat pembuka novel itu menjadi: Bertahun-tahun kemudian, saat ia menghadapi regu tembak, Kolonel Aureliano Buendia mencoba mengenang suatu senja yang begitu jauh ketika ayahnya mengajak dia untuk membuat es. Kisah berlangsung di suatu kawasan imajiner yang diberi nama Macondo oleh pengarang Gabriel Garcia Marquez.

Amin Maalouf dalam karyanya yang meraih Hadiah Goncourt Le Rocher de Tanios memulai kaki-dashi seperti ini: Dans le village ou je suis ne, les rochers ont un nom. Il y a le Vaisseau, la Tete de l’ours, l’Embuscade, le Mur, et aussi les Jumeaux, encore dits les Seins de la goule.

Dalam terjemahan Ida Sundari Husen rangkaian kata pembuka itu menjadi: Di desa tempat kelahiranku, batu-batu cadas mempunyai nama. Ada Kapal, Kepala Beruang, Ranjau, Dinding, dan juga Si Kembar, kadang-kadang disebut juga Tetek Kuntilanak.

Die Klavierspielerin karya Elfriede Jelinek, peraih Hadiah Nobel bidang kesusastraan tahun 2004, dibuka dengan: Die Klavier­lehrerin Erika Kohut stuerzt wie ein Wirbelsturm in die Wohnung, die sie mit ihrer Mutter teilt. Die Mutter nennt Erika gern ihren kleinen Wirbelwind, denn das Kind bewegt sich manchmal extrem geschwind. Es trachtet danach, der Mutter zu entkomen. Erika geht auf das Ende der Dreissig zu. Die Mutter konnte, was ihr Alter betrifft, leicht Erikas Grossmutter sein.

Bagi pembaca yang sedang bersiap menjadi pengarang saya perlihatkan bahwa inilah cara saya mengenang guru saya Sensei Ato Masuda. Lalu saya menyarankan agar mulailah mengarang dengan membuat kaki-dashi yang cemerlang dan gemerlapan, yang berdenyut dan bertenaga, bergerak seperti benda hidup yang meneruskan langkah tualangnya di gelanggang cerita. Kaki-dashi memang cuma terdiri dari kata-kata yang harus menjadi seperti makhluk. Semua orang memiliki kosa kata yang sama tapi menggunakan kata-kata itu menjadi karya yang berbeda derajat dan pesonanya. Semua bentuk seni memang begitulah fitratnya. Tunggu apa lagi? ***

25 Desember 2011